1639 yılında Osmanlılarla arasında gerçekleştirilen Qasr-ı Şirin anlaşması ile Kürdistan’ın ikiye bölünmesine imza atan bir ülke. Bradost alanında Güney’den Doğu’ya kadar açılan bir bölgedir. 1626 yılında Emirxan Bradost adıyla ilk Kürt lokal ayaklanması görülüyor. Kürtlerin ve bölge halklarının ilk dini olan Zerdüştiliğin peygamberi Zerdüşt’ün yaşadığı ve on yıl Sebelan dağında inzivaya çekildiği bir alandır. İmparatorluklar dönemi sonrasında Şahlıkla yönetilmiştir.

1951 yılında Dr. Missadiq iktidara gelerek İran’da petrolün millileştirilmesinin ilk adımlarını atar. Ancak ülkede etkili olan Anglo İran ve ABD’nin desteği ile Missadiq’a karşı bir özel savaş kampanyası başlar. 1951 yılında halkın sokağa çıkarak iktidara getirdikleri Missadiq’a karşı İngiltere ve CİA halkı bu sefer Missadiq’ı iktidardan düşürmek için sokaklara döktü. 1953 yılında Missadiq iktidardan düşürülerek ev hapsine alındı ve birkaç yıl içinde öldü. Şah Rıza Pehlevi’nin babasının devri başladı. Baba Şah Rıza Pehlevi’nin ölümünden sonra oğul Şah Rıza Pehlevi devri başladı. 1979’da Humeyni’nin sürgün olduğu Fransa’dan dönerek TUDEH, Kürtler ve diğer halkların Şah’a karşı verdiği mücadelenin üzerine konarak Şah’ı devirdi. Şahı devirdikten sonra ilk yaptığı iş TUDEH, Kürtler ve mücadele eden diğer halkları tasfiye etmek oldu. 1979 yılından sonra İran’da Molla Rejimi başladı.

1979 YILINDAN SONRA İRAN’IN SİYASAL VE YÖNETİM MODELİ

1979 yılından önce Şahlıkla yönetilen İran 1979 yılında Humeyni’nin iktidara gelmesinden sonra İran’ın siyasal sistemi totaliter sistem olarak yeniden yapılandırıldı. İslam dinine hem kamusal hem de özel alanı belirleme gücü verilmiştir. İran siyasal sisteminin bütün erklerinin içeriği, işlevi, yetkisi ve kalıcılığı İslam dini tarafından belirlenerek yasallaştırılmıştır. İran siyasal sisteminin kurucuları, bu sistemi İslam dinini yürürlüğe sokmak için yapılandırdıklarını söylemektedirler. İran siyasal sisteminin bir diğer özelliği, İslam’ı sadece kamusal alanda egemen kılmak değil, hayatın bütün alanında yürürlüğe sokmaktır. Halkı sürekli bu ideoloji çerçevesinde motive etmeye çalışmışlardır.

İRAN ANAYASASIN’DA BELİRLENEN SİYASAL SİSTEM

İran Anayasası’nın İslam devriminden sonra 15 Kasım 1979’da çalışmaları bitmiş ve Anayasa aynı yılın Aralık ayında halk oylamasına sunularak %99,5 oranda “evet” çıkmıştır.

1989’da Humeyni’nin ölümünden sonra İran Anayasası yeniden gözden geçirilmiş, Anayasa 177 maddeden oluşmaktadır.

İran anayasasında en yüce makam olarak Velayeti Fakih olarak belirlenmiştir. İran sisteminin diğer siyasi, askeri, ekonomik, toplumsal, yargı sistemi velayeti fakih sistemine bağlıdır.

Velayete Fakih: Velayete Fakih kuramı 1960’larda Humeyni tarafından ortaya atıldı. Kuram Şia mezhebinin ideolojik temelleri üzerine kurulmuştur. Humeyni Velayete Fakih kuramı vasıtasıyla Şia mezhebinin siyasal sistem örneğini gerçekleştirmiştir. Bu kuram Şia mezhebinin “imamet” kuramının devamı olarak belirtilmiştir. Şia’ya göre İmamet kurumu Kur’an’da belirtilmiş, peygamberin ölümünden sonra Müslümanları yönetmek imamların hakkı ve sorumluluğundadır. Yönetim imamların iktidarda olması veya onların onayı ile meşruiyet kazanmaktadır.

Velayete Fakih kuramını 1960 yıllarında Irak’ın önemli kentlerinden Necef kentinde Humeyni, din derslerinde ortaya koymuştur. Peygamberler ve imamlara özgü “velayet” (Mutlak otorite) fakihler için de geçerlidir.1979’da İran devrimi gerçekleştiğinde Humeyni Velayete Fakihi İran Anayasası’na aldırdı. İran Anayasasının 5. Maddesine göre “12. İmam gaybeti nedeniyle iktidar ve imamet adil, takva sahibi, zamanın icaplarını bilen, gözü pek, becerikli, tedbirli fakihin ühdesindedir.” İran siyasal sisteminde Velayete Fakih lider konumundadır ve bu lider halk tarafından seçilmelidir. 57. maddeye göre “İran İslam Cumhuriyeti’nde egemenlik güçleri: yasama gücü, yürütme gücü, yargı gücü Velayete Fakih denetimindedir.

İran totaliter sisteminin tüm kurumları Velayeti Fakih’e bağlıdır. Alınan kararlar bu konseye danışılmadan yürürlüğe konulamaz.

Velayeti Fakih İran molla rejiminde şu olağan üstü görevlere sahiptir

1979 yılından sonra Humeyni tarafından oluşturulan Velayeti Fakih makamına ilk oturan da Humeyni’nin olduğu kurum ise şu olağanüstü yetiklere sahiptir:

Alınan genel kararların sağlam yürürlüğe girmesini denetlemek

Referandumun yapılması

Silahlı kuvvetlerin genel komutanı

Savaş ve barış ilan etmek ve güçlerin seferberliği

Gözetici Konsey’in Fakih üyelerinin atanması

Ülkenin en yüksek yargı makamının atanması

Genelkurmay başkanın atanması ve görevden alınması, Devrim Muhafızları Genel Komutanının ataması ve görevden alınması

Milli Savunma Yüksek Konseyin kurulması

Silahlı Kuvvetlerin en üst düzey komutanlarının belirlenmesi

Milli Savunma Yüksek Konseyinin önerilmesi

Seçilmiş ve henüz göreve başlamamış cumhurbaşkanının onaylanması

Meclisin siyasi yetersizlik vermesinden sonra cumhurbaşkanını azledilmesi

Radyo-Televizyon kurumu

Yasama, yürütme ve yargı güçleri arasındaki sorunları çözme ve kendisi ile birlikte çalışacak konseyi belirleme gibi olağan üstü yetkilere sahiptir. Bunun yanı sıra İran’da kentlerin idari ve siyasi sorumlularından daha fazla yetki ve güce sahip olan Cuma namazlarını kıldıran imamların belirlenmesi gibi en stratejik görev de Velayeti Fakih’in elinde bulunuyor.

Cumhurbaşkanı

İran Rejiminde Velayeti Fakih yani Ruhani liderlik makamından sonra İran anayasasında belirlendiğine göre cumhurbaşkanlığı makamı geliyor. Cumhurbaşkanı halk tarafından oylama ile seçilir süresi dört yıldır. Ardı ardına seçilebilme hakkı vardır. İran anayasasında cumhurbaşkanlığına seçilecek olanda şu vasıflar aranıyor:

İran asıllı

İran vatandaşı

Tedbirli

İradeci

Güvenilir

Takva sahibi

İran İslam Cumhuriyeti’nin ve ülkenin temel ilkelerine inançlı.

GÖZETİCİ KONSEY

Ruhani lider ve Cumhurbaşkanından sonra gözetici konsey geliyor. Gözetici konsey 12 kişiden oluşuyor. Görevi mecliste alınan kararların dine uygun olup olmadığını belirlemektir.

MASLAHAT KONSEYİ

Etkili diğer bir kurum ise Maslahat Konseyidir. Amacı siyasal güçler arasındaki anlaşmazlığı ortadan kaldırmaktır. Maslahat Konseyi meclis ile Gözetici Konsey arasındaki anlaşmazlıkta karar verir. Yasaya göre Maslahat Konseyi başkanı cumhurbaşkanı olmalıdır, ancak 1997’de Hatemi cumhurbaşkanı olunca Rafsancani görevi ona bırakmadı ve kendisi tarafından yürütüldü. Üye sayısı değişmekte ve dini lider tarafından atanmaktadır.

İRAN REJİMİNİN DİĞER ETKİLİ BİR KURUMU İSE MİLLİ GÜVENLİK KONSEYİ’DİR

Amacı İslam devrimini korumak, milli menfaatleri temin etmek, ülkenin toprak bütünlüğünü ve milli egemenliğini sağlamaktır deniliyor İran İslam Cumhuriyeti anayasasında.

İran’da bu temel kurumların yanı sıra Parlamento, Parlamento Başkanı, Hükümet ve Başbakan ile bakanlar kurulu da yer alıyor. Ancak yetkilerin tamamı başbakan, bakanlar ve parlamentodan diğer üst kurumlarda toplanıyor. Başbakan ve bakanlar belirlenen politikalar ve alınan kararlara göre hareket ederler.

2016 YILI SAYIMINA GÖRE İRAN NÜFUSU

Temmuz 2016 yılında yapılan nüfus sayımına göre İran’ın nüfusu, 82 milyon 801bin olduğu belirtiliyor. Nüfus oranın halklara göre dağılımı ise şöyle veriliyor:

Farslar %61

Azeriler %16

Kürtler %10

Lurlar %6

Beluciler %2

Araplar %2

Ermeni, Teberi, Yahudi, Gillek ve diğer halklar %2

Burada dikkat çekici bir nokta ise Kürt olan Lorlar’ın Kürt olarak sayılmayıp ayrı bir halk gibi ele alınmasıdır.

İRAN’DA RESMİ TANINAN  DİLLER

İran’da resmi dil Farsçadır. Ancak Azerice, Belucice, Kürtçe, Arapça, Türkmence tanınan diller olarak kabul ediliyor. Ayrıca Fars, Azeri, Kürt, Beluci, Arap ve Türkmenler etnik gruplar olarak kabul ediliyor.

YARIN: EYALETLER, HALKLAR VE ULUSLAR